Zbivanja u Bosni i Hercegovini prije i poslije Sarajevskog atentata

 Patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme svetskog rata 1914-1918. godine

Prof. dr Vojislav Maksimović
Pred "Crnom knjigom" Vladimira Ćorovića

U dugoj srpskoj patničkoj prošlosti bilo je veoma mnogo perioda koji su mogli da budu sadržina "crnih knjiga", a malo ih je ipak napisano. Naša crna i nesrećna vremena davala su česte povode i prave razloge za nastanak takvih dokumentarnih spisa koji bi trebalo da budu namijenjeni i svjedočenju, i pamćenju i nezaboravu. Mnogi strašni događaji i dešavanja protutnjali su kao prave oluje i povodnji, ali o njima nije ostalo ni dovoljno pisanih tragova, pa ni jakog odjeka u narodnom pamćenju. Živa je ostala samo tanka svijest da su se oni desili, da su bili od sudbinskog značaja a često i prava istorijska prekretnica našeg naroda. Njihov eho čuo se najčešće u našoj pjesmi i u narodnim predanjima.

Usmjereni tako najviše prema epskoj slici krupnih zbivanja, pa i ukupne naše istorijske prošlosti, često smo istoriju podređivali onome što je donosila naša usmena tradicija i što je kazivala guslarska pjesma. Tek su golema zbivanja na početku ovoga vijeka, u kojima je naš narod bio neizbježni učesnik i činilac, dobila manje epsku a znatno više istorijsku i oznaku i interpretaciju. Epika je i dalje ostala, ali kao poetska forma za zadovoljavanje narodne duše, a i kao literarno viđenje određenih događaja. Pravu ulogu poprimila je istoriografija, u kojoj je nezaobilazan udio imao upravo Vladimir Ćorović (1885-1941). Istovremeno je nastala i prava prilika i potreba za jači razvoj srpske ratne memoaristike.

 Nakon tridesetogodišnje okupacije i vladavine na prostorima Bosne i Hercegovine, Austrougarska je smatrala da je sazrelo vrijeme i za konačno priključenje Bosne i Hercegovine u sklop ostalih zemalja i naroda Carevine. S tim ciljem je objavljen u „Sarajevskom listu“ 7. oktobra 1908. godine dugo pripremani carski Proglas o aneksiji Bosne i Hercegovine i njenog pripajanja Austrougarskoj carevini.

 Reakcija srpskog naroda na ovaj Proglas kao akt aneksije bila je toliko snažna i tako opšta, da nije splašnjavala sve do Sarajevskog atentata.Ovu reakciju su ispoljavali svi slojevi stanovništva, počev od seljaka pa sve do visoke inteligencije, kako u samoj Bosni i Hercegovini tako i širom Srbije i Crne Gore. Povodom čina aneksije BiH u Beogradu su održane velike demonstracije kao znak podrške srpskom narodu u Bosni. Umjesto da na osnovu dotadašnjeg iskustva Carevine sa srpskim narodom u Bosni, poboljša i unaprijedi kulurne i ekonomske veze sa njim, Carevina je počela da primjenjuje sve sile da slomije i onemogući ovaj otpor, što je naprotiv taj otpor iz dana u dan sve više razvijalo i ojačavalo. Njihova glavna krivica u očima režima je bila njihova pravoslavna i srpska orjentacija i želja da se što tješnje povežu sa maticom u Srbiji i Crnoj Gori.

 Srpski narod u BiH kao brojno najjači (43,9%), sa najvećim procentom prirodnog priraštaja, nacionalno najsvjesniji i privredno (trgovački) najbolje stojeći, oni su mogli biti obespravljivani, ali ne i duhovno uništeni. Tokom svoje istorije srpski narod je silom prilika služio u turskoj i austrijskoj vojsci, pa u njima i brojno ginuo, ali nikada nije bio saživljen sa tim carevinama.

 Višedecenijska agresivna spoljna politika Austrougarske prema Balkanskom poluostrvu, posebno prema srpskom narodu, našla je svoj epilog u Sarajevskom atentatu, koji je onda uzet kao poručen izgovor za napad na sve ono što je srpsko na ekonomskom, političkom i kulurnom-prosvjetnom polju.      Tako je u demostracijama u Sarajevu koje su počele u toku noći 28. juna 1914. , uz podršku šefa Zemaljske uprave za BiH, razorene tri srpske štamparije, demoliran hotel „Evropa“, poharana većina srpskih trgovina, kafana, i privatnih kuća.

 Da bi se kod muslimanskog i hrvatskog naroda podigla što veća antisrpska tenzija, plasirene su mnoge lažne vijesti. Uporedo sa antisrpskim demostracijama počelo je i formiranje svojevrsne vojske tzv. šuckori, legija, zaštitne čete, u kojima je ulazio najprimitivniji hrvatski i muslimanski ološ, željan pljačke i osvete.Posebna važnost formiranja ovakvih jedinica bila je posle sarajevskog atentata. Tako su one u toku početka prvog svjetskog rata učineile brojne pokolje nad srpskim stanovništvom, posebno u predjelu granice prema Srbiji i Crnoj Gori.

 Još prije ulimatuma Kraljevini Srbiji, policija je pohapsila u Bosni i Hercegovini oko 5000 najuglednijih Srba.

 Veliki odjek i raspoloženje među srpskim stanovništvom u BiH imale su ofanzive crnogorske sandžačke i srpske užičke vojske u septembru 1914. na austrougarsku vojsku u istočnoj Bosni, i osvajanja tog dijela teritorije protjerivajući austrougarsku 8. brdsku brigadu. Upad Srba i Crnogoraca preko Drine je izazvao pravu paniku u samom Sarajevu. Nakon prikupljanja snaga austrougari su krenuli u ofanzivu i tako se užička i sandžačka vojska morala povući preko Drine, sa njima je pošlo i nekoliko hiljada srpskog civilnog stanovništva iz istočne Bosne, koje se nije usudilo da čeka reokupaciju. Iz tih izbjegličkih kolona javili su se mnogi dobrovoljci za srpsku i crnogorsku vojsku, koji su dijelili njenu sudbinu u narednim ratnim godinama, među kojim se kasnije našao i jedan veći broj Majevičana. Ipak njihova situacija je bila nešto bolja od one sa kojom se suočilo srpsko stanovništvo iz zone operacija koje nije uspjelo da ode u izbjeglištvo.Tako su u mnogim mjestima u istočnoj Bosni, počinjeni veliki zločini nad tamošnjim stanovništvom, Vješala kao omiljeno sredstvo austrougarske policije bila su puna Srba širom Bosne i Hercegovine, jedan veliki broj njih je završio u logorima širom Carevine.

 Početo je sa zatvaranjem srpskih društava i institucija, pokretanje raznih političkih procesa protiv srpske inteligencije. U prilog tome najbolje može poslužiti suđenje optuženim za Sarajevski atentat i mnogi slični procesi koji su vođeni širom BiH u kojima se na udaru našla srpska inteligencija, svestenici, ljekari, inženjeri i mnogi drugi. Htio se na svaki način i pod svaku cijenu ubiti srpski revolucionarni duh i čežnja za slobodom.

   U svoj toj ratnoj ujdurmi našao se naravno Majevički Priboj i čitav pojas srpskih sela pokraj puta Lopare- Zvornik, kojim su išle austrougarske jedinice u napadu na Srbiju.Odmah na početku rata u Priboju je bila smještena glavna komanda austrijeske vojske prema Srbiji, a u pribojskom parohijskom stanu stanovao je glavnokomandujući general Michael Edler von Apel. Pribojska crkva i stara škola bile su pretvorena  u austrijsku vojnu bolnicu i magacin.  Sama činjenica da je Priboj dao jednog velikana Čubrilovića i braću Keroviće, koji su bili usko povezani sa Sarajevskim atentatom, bilo je dovoljno razloga da se prema ovome mjestu i okolini zauzme krajnje oštar stav. Da je to bilo tako vidi se po tome da je učiteljska kuća bila odmah nasilno useljena i opljčkana, crkva pretvorena u magacin i opustošena, popovi pohapšeni i odvedeni u zatvore, a većina muškog sposobnog svijeta regrutovana u vojsku ili u njene pomoćne radne čete.

Spasili su se samo oni koji su se samoozeđivali da bi bili proglašeni nesposobnim od vojnih komisija i tako izbjegavali direktano učešće u ratu protiv svoje braće preko Drine.